زبان فارسی، میراثی کهن و غنی از تاریخ و فرهنگ ایرانی است که در مسیر تحول خود، با بسیاری از زبان‌ها از جمله عربی در تماس بوده است. پس از ورود اسلام به ایران، زبان عربی به عنوان زبان دین، ادبیات و علوم، به عرصه فرهنگی و زبانی ایران نفوذ کرد و تاثیر عمیقی بر ترکیب واژگان فارسی گذاشت. اما چند درصد زبان فارسی عربی است؟
به طور کلی بسیاری از واژگان عربی وارد شده، در لایه سطحی واژگان فارسی جای گرفته‌اند؛ اما بعضی از این آن‌ها، زبان فارسی را در حوزه‌های مختلف دینی و اداری توانمندتر کرده‌اند. آگاهی از نفوذ و وجود اصطلاحات عربی در فارسی محاوره و نوشتاری، موضوع جالبی است و حتی بسیاری از زبان‌آموزان را برای یادگیری عربی و شرکت در دوره های یادگیری زبان عربی ترغیب می‌کند.
درصد واژگان عربی در فارسی
پاسخ این سوال که چند درصد زبان فارسی عربی است را می‌توان از جهات مختلف مورد بررسی قرار داد. به طور کلی بر اساس پژوهش‌های زبان‌شناسی، سهم واژه‌های عربی در فارسی متفاوت است و بسته به نوع متن یا کاربرد آن تغییر می‌کند که در ادامه نیز این کاربردها و تنوع آن‌ها بررسی شده است.
در ادبیات کلاسیک و متون علمی
بعضی از واژگان مربوط به فارسی کلاسیک و عربی ریشه یکسانی دارند و آن‌ها را باید در دل متون علمی و ادبی بررسی کرد. در واقع انواع زبان عربی در طی دوره‌های تاریخی رواج داشته‌اند و بعضی از واژگان آن‌ها به زبان فارسی هم وارد شده‌اند. مثلا در شاهنامه فردوسی، سهم واژگان عربی تنها حدود ۲ درصد برآورد شده است که این میزان کم، نشان‌دهنده مقاومت فارسی گرایانه در ادبیات کلاسیک ایران است.
اما در متون صوفیانه و نثر قرن‌های بعدی (مثلا قرن ۱۴)، تعداد کلمات عربی افزایش یافت و این سهم به حدود ۵۰ درصد واژگان و حدود ۲۵ درصد فراوانی در متن می‌رسد. مثلا در دیوان عنصری، بیش از ۳۲ درصد از واژگان مختلف و حدود ۱۷ درصد از کل واژگان متن به ریشه عربی تعلق دارد.
در مکالمه روزمره
پاسخ این سوال که چند درصد زبان فارسی عربی است را باید در مکالمه روزمره هم جستجو کرد. با وجود آنکه کلمات استفاده شده در انواع لهجه عربی معمولا متفاوت هستند؛ اما میانگین حضور لغات عربی در مکالمه روزمره فارسی حدود ۱۴ درصد تخمین زده شده است. در گفتگوهای غیررسمی نیز برآوردهای غیررسمی از کاربران، این نسبت را بین ۲۵ تا ۳۰ درصد دانسته‌اند.
در زبان نوشتاری معاصر
برای بررسی دقیق‌تر سهم عربی در زبان فارسی باید نگاهی به متون نوشتاری معاصر هم داشته باشیم تا اطلاعات بیشتری به دست آوریم. بر همین اساس، باید بدانید که در نوشته‌های رسمی، سیاسی و ادبی، حضور واژگان دینی و علمی به زبان عربی بین ۲۴ تا ۴۰ درصد است. دیکشنری‌ها نیز نشان می‌دهند که حدود ۴۰ درصد از واژگان ادبی معاصر زبان فارسی، ریشه عربی دارند.
کاربرد واژگان عربی در فارسی
حال که می‌دانید چند درصد زبان فارسی عربی است ؛ احتمالا با این سوال روبه‌رو می‌شوید که کاربرد این واژگان عربی چیست؟ به طور کلی واژگان عربی در فارسی، کاربردهایی مهم و ماندگاری پیدا کرده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اصطلاحات دینی و مذهبی مثل نماز، روزه، حج، زکات و… که به زبان فارسی وارد شده و کاملا تثبیت شده‌اند.
- واژه‌های علوم مختلف مانند فلسفه، هندسه، طب و شیمی به دلیل ترجمه آثار علمی وارد زبان فارسی شده‌اند.
- بعضی از عبارات ادبی و روزمره مانند بخت، تقدیر و… هم ریشه عربی دارند.
- اصطلاحات اداری و حکومتی مانند قاضی، وزیر، دیوان و… از زبان عربی گرفته شده‌اند.
دلایل نفوذ گسترده زبان عربی در فارسی
همان‌طور که گفته شد، درصد کلمات عربی در زبان فارسی قابل توجه است و موارد مختلفی را شامل می‌شود. دلایل مختلفی نیز موجب نفوذ عربی در ادبیات فارسی و مکالمه روزمره شده‌اند که این دلایل را می‌توان به شرح زیر معرفی کرد:
- تاثیر فرهنگی و دینی: عربی زبان قرآن بود و فارسی‌زبانان برای فهم متون اسلامی، عربی را دنبال کردند.
- اداری و علمی: در دوره‌های حکمرانی اعراب در ایران، زبان رسمی حکومت و آموزش، زبان عربی بود.
- ترجمه و تولید علم: ترجمه آثار علمی و فلسفی از عربی به فارسی، وسعت نفوذ واژگان عربی را گسترش داد.
- شفافیت و دقت معنایی: بعضی از واژگان عربی، دقیق و تک معنی بودند و در طول زمان، جایگزین معادل‌های فارسی شدند.
تأثیرات فرهنگی و ادبی نفوذ عربی در فارسی
پس از پاسخ به این سوال که چند درصد زبان فارسی عربی است ؛ بد نیست تا با تأثیر عربی بر فارسی از جنبه‌های فرهنگی و ادبی هم آشنا شوید. به طور کلی نفوذ زبانی عربی، فراتر از واژگان، بر فرهنگ و ادبیات فارسی هم تاثیر داشته است. بر همین اساس، بعضی سبک‌های نثر مانند نثر معلی یا نثرهای اداری، با ترکیبی از عربی و فارسی پدید آمدند. حتی این نفوذ زبان عربی، پیوند فرهنگی مشترکی میان ایران و جهان عرب را رقم زد.
با این وجود رفته رفته، جنبش پارسی‌گرایی شکل گرفت تا واژگان عربی با واژگان ساختگی فارسی جایگزین شوند و امروزه بسیاری از فارسی‌زبانان به اهمیت استفاده از واژگان و اصطلاحات فارسی آگاه هستند و تلاش می‌کنند تا در مکالمه‌های روزمره و سبک نوشتاری خود، از اهمیت و اولویت استفاده از واژگان فارسی غافل نشوند. در واقع نفوذ واژگان زبان عربی، فارسی‌زبانان را از اهمیت حفظ ساختار یگانه و بی‌همتای زبان فارسی آگاه کرد تا بهتر به زبان شیرین فارسی سخن بگویند.
برای مطالعه مقالات بیشتر و آشنایی با دیدگاه‌های تخصصی در زمینه زبان و ادبیات، می‌توانید به محمد کارمی مراجعه کنید و از مطالب آموزشی و پژوهشی ارزشمند او بهره‌مند شوید.
