مسجد جامع سامرا، از جمله آثار تاریخی و عظیم کشور عراق می باشد. این مسجد در بيرون شهر فعلی سامرا  و حدود دو كيلومتر پايين تر از آستان مقدس حرمین عسكريين قرار دارد. این مسجد، بنا بر گفته مورخان بین سال های 234 تا 237 هجری قمری، در دوره متوکل عباسی ساخته شده است. این بنای عظیم حدود 38 هزار متر مربع مساحت دارد. همچنین این مسجد، از هنگام ساخته شدن تا 4 قرن بعد، به عنوان بزرگترین مسجد زمان خود بحساب می آمد. این مسجد همچنان جزو آثار باستانی و گردشگری بزرگ سامرا و کشور عراق بشمار می رود. در مطالب قبلی، به برج خلیفه، مسجد النبی و اهرام ثلاثه مصر به عنوان مقاصد گردشگری کشور های عربی اشاره کردیم. اما در مورد مسجد سامرا به عنوان یک سازه تاریخی، ممکن است اطلاعات کمتری در دسترس باشد.

تاریخچه ساخت مسجد

مسجد سامرا در دوران خلافت متوکل علی الله عباسی ساخته شد. متوکل کسی بود که پایتخت خلافت خود را از بغداد به سامرا تغییر داد. ساخت این مسجد هم به همین دلیل بود. این مسجد در زمان خود بلند ترین مسجد ساخته شده در سرزمین های اسلامی بود. تا وقتی که به دست مغول ها، چهار قرن پس از ساخت، مورد حمله قرار گرفت.

بخشی از این مسجد در زمان این حمله آسیب دید. در سال 2003 میلادی نیز، طی جریانات حمله امریکا به کشور عراق، بخش دیگری از این مسجد آسیب دید. در حال حاضر بجز مناره و دیواره های مسجد، چیزی زیادی از آن باقی نمانده است. این مسجد در سال 2005 میلادی نیز، مجدد در اثر حمله ای که به کشور عراق صورت گرفت، دچار آسیب دیدگی شد.

آسیب دیدگی های این مسجد باعث شد تا در سال 2017 میلادی، کشور عراق با سازمان یونسکو برای حفاظت از آن توافق نامه ای امضا کنند. یعنی این اثر در سال 2017 به ثبت رسمی در یونسکو رسیده است. بنا بر تحقیقات صورت گرفته و اعلام مورخان، متوکل عباسی برای ساخت این مسجد، حدوداً مبلغ 5 میلیون درهم هزینه کرده است.

اطلاعات مسجد

مسجد سامرا، به دلیل مناره اش بسیار سازه مشهوری است. نام این مناره الملویة، به معنای پیچاپیچ است. مناره حلزونی مسجد سامرا، با توجه به آسیب هایی که طی سالیان متوالی دیده، همچنان در چند کیلومتری شهر سامرا پابرجاست.

سامرا، یکی از شهر های زیارتی عراق است. این شهر در ۱۲۵ کیلومتری بغداد و در بخش شرقی رود دجله قرار گرفته است. سامرا به دلیل وجود حرم امام هادی (ع) و امام حسن عسگری (ع)، جزو شهر هایی است که گردشگر بسیاری دارد. علی الخصوص زائران عتبات ایرانی، که همیشه به این شهر برای زیارت سفر می کنند.

مسجد سامرا دارای 14 در بوده است. سه در، در ضلع شمالی مسجد، چهار در در ضلع غربی و شرقی و 9 در آن نیز در ضلع جنوبی مسجد بوده است. مسجد جامع سامرا، از همان ابتدا خارج از شهر ساخته شده بود. در كنار راه منتهی به مسجد، بازار و مغازه های  بسیاری وجود داشت. راه این مسجد به حدی وسيع بوده که خليفه می توانست سواره يا پياده، برای اقامه نماز به مسجد بيايد.

وسط صحن مسجد سامرا، حوض بزرگی قرار داشت که فواره های آن، به طور دائم در حال فوران بودند. مناره مسجد، توسط یک پل به بنای اصلی مسجد متصل شده است. فرق مناره مسجد سامرا با مناره مساجد دیگر در این است که از داخل پله ندارد و پله های آن بيرون گذاشته شده است. این پله ها در تصاویر این مسجد قابل مشاهده هستند. پله های گرداگردی که دور مسجد قرار دارند.

مسجد سامرا در زبان مورخان

جزئیاتی که از مسجد سامرا در کتب مورخان آمده است، اطلاعات وسیع تر و جامع تری از این مسجد به ما می دهد. راهنمای آثار باقی ‌مانده نشان می‌ دهد. که ستون ‌های مسجد سامرا به صورت هشت گوش و آجری بوده است. این ستون ها در انتهای ستون ‌هایی مربع شکل قرار داشته ‌اند.

سطح ستون‌ها برای اینکه مرمرین به نظر آیند، گچ‌ اندود و رنگ ‌شده بود. در چهار گوشه این ستون ها و چسبیده به آن ‌ها، ستون ‌های مرمری و نازکی قرار دارد. که هر یک، از سه بخش دو متری تشکیل شده و با میخ ‌هایی فلزی به یکدیگر متصل شده اند. برخی از این ستون‌ های مرمری مدور و برخی دیگر هشت ضلعی بوده ‌اند.

سقف مسطح و چوبی مسجد، بدون استفاده از هیچ قوسی، بر روی ستون ‌ها واقع بوده است. پنجره‌ های مسجد از بیرون به شکل مستطیل باریکی شبیه پیکان و از داخل دارای قوس، در داخل یک مستطیل کم ‌عمق بوده ‌اند. مسجد سامرا از چهار طرف بوسیله دیواری محصور بوده است. میان این دیوار و مسجد، فضا بسته ‌ای وجود داشته که به آن “زیاده” می گفتند.

در دیوار زیاده، طاق ‌هایی کم ‌عمق و ۶۸ باستیان وجود داشته است. باستیان ‌های گوشه دیوار از بقیه بزرگ ‌تر بودند. این مسجد همچنین یک صحن بزرگ، یک شبستان و سه رواق داشته است.

از حوض مسجد سامرا هم مطالب بسیاری در کتاب مورخان نوشته شده است. یعقوبی، حمدالله مستوفی و طاهر مظفر عمید، از جمله این مورخان بزرگ هستند. مستوفی در مطلبی راجب این حوض این طور نوشته است که از آن به عنوان کاسه فرعون یاد می کردند.

طراحی مسجد جامع سامرا

درمورد اینکه طراحی مسجد سامرا تحت تاثیر چه بنایی بوده است. نظریات مختلفی وجود دارد. برخی از مورخان گفته اند. که طرح اولیه این بنای عظیم، به تقلید از طرح معبد های بابلیان بابل و کلدانیان بوده است. ساختمان های بلند معبد های بابلیان به دلیل اعتقاد آنها برای رسم قربانی بود. آنها بر این باور بودند که قربانی را باید در ارتفاع بالا به خدایان شان تقدیم کنند.

برخی دیگر مناره منحصر به فرد مسجد سامرا را تحت تاثیر زیگورات های بین النهرین دانسته اند. زیگورات ها، بنای مقدسی بودند که به صورت پلکانی بالا می رفتند. هر طبقه ای که بالا می رفتند، سطح و مساحت آنها کمتر می شد. نمونه‌ معروف از طرح زیگورات را می توان در زیگورات بابل مشاهده کرد. این بنا تا قرن اول هجری باقی بود و به آن هیکل نیز گفته می شد.

عده‌ای دیگر نیز از تأثیر برج‌ های ایرانی، از قبیل برج شیبه ‌دار فیروز آباد فارس در طراحی این مسجد گفته اند. برج شیبه دار فیروز آباد، برای روشن کردن آتش و نگهبانی ساخته شده است. طرح این سازه به مناره مسجد سامرا شباهت بسیاری دارد.

از طراحی این مسجد، به شکل یک دژ نظامی عظیم هم به کرات در متن های مختلف یاد شده است. این طور به نظر می رسد. که مسجد سامرا با توجه به ویژگی های نظامی شهر سامرا در آن زمان، به این شکل ساخته شده است.

مکانی کم بازدید

مسجد سامرا، یک مکان با پیشینه تاریخی و یک سازه عجیب از نظر معماری است. با این حال شناخت مردم نسبت این مکان بسیار کم است. عموماً شهر سامرا، به عنوان یک مکان مذهبی شناخته می شود. اما امید است پس از مطالعه این مطلب و آشنایی با مسجد جامع سامرا، هنگام سفر به کشور عراق، بازدید از این مکان را فراموش نکنید.

عظمت مسجد سامرا حتی با وجود آسیب هایی که دیده است، باز هم پا برجاست. علاقمندان به تاریخ و معماری های سنتی و مذهبی، از جمله افرادی هستند که بازدید از این مکان برای آنها جذابیت بسیاری دارد.

این افراد که عموماً پیش زمینه مطالعات تاریخی نیز دارند. می توانند با مقایسه این بنا، با سایر مساجد یا سازه های آن زمان، به شکوه و عظمت آن برسند. همچنین بنا هایی که در این مطلب به عنوان سازه های مشابه با این مسجد از آنها یاد شد نیز، با بازدید حضوری می توانند به خوبی با این مسجد مقایسه شوند.

مطالب خواندنی بیشتر

چرا دین اسلام به زبان عربی است؟

کاربرد زبان عربی(2)+ گردشگری سلامت

نقش آفرینی مترجمان در سیاست+ بررسی فیلم مترجم

اهمیت یادگیری زبان عربی

آموزش عربی را از کجا آغاز کنیم؟

معرفی کشورهای عرب زبان | اردن

برترین معماران در جهان عربی